Lektorzy

Samogłoski

W niektórych okolicach Polski następuje zamiana a na o, np. ja na jo; y na i np. krzyż na krziż. Przy wymawianiu nosówek ą, ę spotyka się wiele błędów. Np. przy końcu wyrazu: idę wymawia się idem, jaką wymawia się jakom.

Dla poprawności wymowy należy poznać układy narządów mowy przy samogłoskach:

A – usta maksymalnie otwarte, język spoczywa biernie w dolnej części jamy ustnej, za dolnymi zębami.
O – układ jak przy A z tym, że wargi nieco się zwężają i zaokrąglają.
U – wargi bardziej się zaokrąglają i bardziej zwężają.
E – wychodząc z pozycji samogłoski A szczęka dolna trochę się zamyka, język delikatnie się podnosi.
I – szczęka bardziej się zamyka, język więcej się podnosi.
Y – język i szczęka jak przy I lecz wargi zaokrąglają się jak przy U.
Ą – układ jak przy O z dodaniem nosówki, miękkie podniebienie obniża się.
Ę – Układ jak przy E z dodaniem nosówki, miękkie podniebienie obniża się.

Zasadą normatywną jest wymawianie wyraźne w sposób otwarty wszystkich samogłosek, a więc A jak A, O jak O itd. Przy wymawianiu samogłosek należy dobrze otwierać usta.

W wymowie nosówek występują różnice w zależności od sąsiadujących spółgłosek. Oto reguły poprawnej wymowy:

Przed spółgłoskami: z, s, ż, ś, sz, w, f, ch wymowa ą, ę nie ulega zmianie, np.

Ślązak – lecz nie: Ślonzak
węch – lecz nie: wench

Na końcu wyrazu wymowa ą nie ulega zmianie, np.

jadą – lecz nie: jadom, jado
moją – lecz nie: mojom, mojo

Samogłoska ę jest wymawiana jak e, np.

ide – lecz nie: idem
robie – lecz nie: robiem

ą, ę wymawia się jak om, em przed spółgłoskami b i p. np.

rąbać wymawia się: rombać
dębina wymawia się: dembina
kąpiel wymawia się: kompiel
kępa wymawia się: kempa

ą, ę wymawia się jak; on, en przed spółgłoskami d, t, dz, c, cz. np.

żądam wymawia się: żondam
żądza wymawia się: żondza
będą wymawia się: bendą
nędzny wymawia się: nendzny
kąt wymawia się: kont
pieniądz wymawia się: pienionc
pętać wymawia się: pentać
pączek wymawia się: ponczek

ą, ę brzmi jak oń, eń przed ć, dź. np.

pięć wymawia się: pieńć
kądziel wymawia się: końdziel
piąć wymawia się: piońć
będzie wymawia się: beńdzie

ą, ę wymawia się jak: o, e przed spółgłoskami L, Ł. np.

ciął wymawia się: cioł
cięli wymawia się: cieli
dął wymawia się: doł
dęli wymawia się: deli

Spółgłoski

Przy wymawianiu pojedynczych spółgłosek nie spotyka się na ogół większych odchyleń, chyba że u kogoś występują wady wymowy. Spotyka się jednak dość często niezbyt ostre i precyzyjne wymawianie spółgłosek. Lektor musi zwracać uwagę na prawidłową wymowę poszczególnych spółgłosek.

Często spotykanym błędem jest zniekształcanie spółgłosek przy ich nagromadzeniu, np. uczciwy na ućciwy, czterdzieści na śterdzieści, trzeba na czeba itp.

Należy zwrócić uwagę na zasadę upodobnienia spółgłosek pod względem dźwięczności: wymowa spółgłoski końcowej wyrazu zależy od dźwięczności spółgłoski rozpoczynającej wyraz następny, np. wóz drewniany – z – jest dźwięczne, bo przed d (dźwięczną); wóz popsuty – z – jest bezdźwięczne, wymawia się jak s, bo przed p (bezdźwięczną).

Analogiczna sytuacja występuje w środku wyrazu, np. trzeba wymawia się jak tszeba, bo bezdźwięczne t upodobniło rz; drzewo wymawia się dźwięcznie jak drzewo, lecz nie dżewo. [Porównaj inną wymowę w wyrazie dżem.]

Dla przyswojenia sobie poprawnej wymowy w wyrazach o nagromadzonych spółgłoskach oraz dla uelastycznienia narządów mowy można szeptem wymawiać, starając się o precyzję, następujące słowa i zdania:

abstrakcja
arktyczny
bezkształtny
bezsprzeczny
capstrzyk
chińszczyza
chrzcielnica
demonstrator
ekscentryk
ekstrawagancja
fastryga
garncarczyk
góralszczyzna
impregnować
iskrzyć
Inkwizycja
inscenizacja
jabłkowy
kaszlnięcie
lingwistyka
marszczyć
monstrualny
nabrzmiały
najeźdźca
nastrzyc
obstrzępić
odszczepieniec
opatrzność
parafiańszczyzna
patriarcha
pertraktacja
podstrzesze
podstrzyżyny
przedchrześcijański
przejażdżka
pszczoła
reskrypt
rozkrzyżować
rozpostrzeć
rozprzężenie
rozstrzygnąć
spełznąć
sprzymierzeniec
strzaskać
strzykawka
tatarszczyzna
transparent
uszczknąć
ustrzyc
wszczynać
wstrzymać
zadrzierżgnąć
zastępować

W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie.
Z czeskich strzech szło Czechów trzech.
W czasie suszy szosa sucha.